Spis treści
Zbigniew Brzeziński był jednym z najważniejszych geostrategów XX wieku – intelektualistą, który zbudował ideologiczne i operacyjne fundamenty amerykańskiego przywództwa globalnego po II wojnie światowej.
Jako doradca ds. bezpieczeństwa narodowego prezydenta Jimmy’ego Cartera (1977-1981), Brzeziński nie tylko prowadził amerykańską politykę zagraniczną, ale również zaprojektował światowy układ sił oparty na rywalizacji, zarządzaniu kryzysami i kontroli nad Eurazją – centralnym obszarem geopolitycznej rozgrywki.
Jego filozofia łączyła myślenie akademickie z bezwzględną logiką władzy, w której sojusze, wojny i przewroty stały się narzędziami strategii, a suwerenność narodów była podporządkowana interesom hegemonii.
Autor „Wielkiej Szachownicy” (1997), jeden z założycieli Komisji Trójstronnej (1973), współpracownik Davida Rockefellera i mentor pokoleń amerykańskich elit strategicznych – Brzeziński zmarł 26 maja 2017 roku, pozostawiając po sobie dziedzictwo, które nadal kształtuje geopolitykę XXI wieku.
Pochodzenie i emigracja – od Warszawy do Waszyngtonu
Zbigniew Kazimierz Brzeziński urodził się 28 marca 1928 roku w Warszawie.
Jego ojciec, Tadeusz Brzeziński, był dyplomatą II Rzeczypospolitej, a matka, Leonia Romana, zajmowała się domem.
W latach 30. rodzina Brzezińskich przebywała w Niemczech i Francji, gdzie ojciec pełnił funkcje dyplomatyczne.
W 1938 roku, kiedy Zbigniew miał zaledwie 10 lat, rodzina wyjechała do Kanady, gdzie ojciec objął stanowisko konsula generalnego w Montrealu.
Wybuch II wojny światowej i okupacja Polski sprawiły, że Brzezińscy nie mogli wrócić do ojczyzny.
Ten doświadczenie utraty ojczyzny, obserwacja totalitaryzmów – nazizmu i komunizmu – oraz życie na emigracji ukształtowały światopogląd młodego Zbigniewa.
Stał się antykomunistą, którego całe życie intelektualne i polityczne było ukierunkowane na osłabienie i ostateczny upadek Związku Radzieckiego.
Kariera akademicka – od McGill do Harvardu
Brzeziński studiował na McGill University w Montrealu, gdzie w 1949 roku uzyskał tytuł licencjata, a w 1950 roku tytuł magistra z zakresu nauk politycznych.
Jego praca magisterska nosiła tytuł „Nacjonalizm rosyjsko-radziecki”, co już na samym początku kariery akademickiej ujawniało jego zainteresowanie geopolityką i sowietologią.
W 1953 roku obronił doktorat na Uniwersytecie Harvarda, pisząc rozprawę pod kierunkiem Carla Friedricha o totalitaryzmie stalinowskim.
W latach 1953-1960 wykładał na Uniwersytecie Harvarda, gdzie zdobył reputację jednego z najwybitniejszych sowietologów w Stanach Zjednoczonych.
W 1960 roku przeniósł się na Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku, gdzie pozostał do 1989 roku, ucząc na School of International and Public Affairs.
W tym czasie publikował liczne książki i artykuły poświęcone geopolityce, komunizmowi i roli USA w świecie.
Jego najważniejsze wczesne dzieła to „The Soviet Bloc: Unity and Conflict” (1960) i „Between Two Ages: America’s Role in the Technetronic Era” (1970), w której opisał wizję świata zarządzanego przez technokratyczne elity ponad państwami narodowymi.
Doradca prezydentów – od Kennedy’ego do Cartera
Brzeziński nie ograniczał się do pracy akademickiej – od lat 60. był zaangażowany w doradztwo dla kolejnych administracji USA.
Był doradcą prezydenta Johna F. Kennedy’ego oraz Lyndona B. Johnsona (1966-1968).
Jednak szczytem jego politycznej kariery była rola doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego w administracji prezydenta Jimmy’ego Cartera (1977-1981).
Brzeziński kierował Narodową Radą Bezpieczeństwa i miał bezpośredni wpływ na kluczowe decyzje polityki zagranicznej USA.
Jego pozycja była wyjątkowo silna – przewyższała sekretarza stanu Cyrusa Vance’a, z którym często konfliktował się w kwestiach strategicznych.
Vance reprezentował podejście bardziej dyplomatyczne i koncyliacyjne wobec ZSRR, podczas gdy Brzeziński był zwolennikiem twardej konfrontacji i osłabiania radzieckiego imperium.
W 1977 roku Carter i Brzeziński odwiedzili Polskę, by jasno dać do zrozumienia, że nastawienie amerykańskiej administracji uległo zmianie.
Wbrew stanowisku Departamentu Stanu, podczas gdy Carter objeżdżał Warszawę wraz z żoną Roselynn, Zbigniew spotkał się z kardynałem Stanisławem Wyszyńskim.
Twardogłowe podejście do Związku Radzieckiego przysparzało Brzezińskiemu wrogów nawet w Partii Demokratycznej.
Komisja Trójstronna – budowanie globalnej klasy zarządzającej
W 1973 roku Brzeziński, wraz z Davidem Rockefellerem, założył Komisję Trójstronną (Trilateral Commission) – organizację pozarządową mającą na celu wspieranie bliższej współpracy między USA, Japonią i Europą Zachodnią.
Komisja była odpowiedzią na kryzysy lat 70. – upadek systemu Bretton Woods, kryzysy naftowe, wzrost wpływów ZSRR i wyzwania ze strony Trzeciego Świata.
Celem Komisji było stworzenie globalnej klasy zarządzającej – sieci elit politycznych, finansowych i korporacyjnych, które mogłyby koordynować polityki gospodarcze i zagraniczne Zachodu bez demokratycznej kontroli.
To właśnie w ramach Komisji Trójstronnej Brzeziński zetknął się po raz pierwszy z gubernatorem Georgii, Jimmym Carterem.
Carter, wówczas mało znany polityk, został wprowadzony do elitarnych kręgów władzy dzięki Komisji, a po zwycięstwie w wyborach prezydenckich w 1976 roku mianował Brzezińskiego swoim doradcą ds. bezpieczeństwa narodowego.
Komisja Trójstronna stała się mechanizmem, przez który interesy kapitału finansowego i korporacyjnego były przekształcane w polityki narodowe i międzynarodowe.
Kluczowe działania w polityce zagranicznej – normalizacja z Chinami i Camp David
Kadencja Brzezińskiego jako doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego była okresem intensywnej aktywności dyplomatycznej i strategicznej.
Głównym osiągnięciem była normalizacja stosunków z Chińską Republiką Ludową – Brzeziński odegrał kluczową rolę w ustanowieniu pełnych stosunków dyplomatycznych między USA a ChRL w 1979 roku, zrywając jednocześnie formalne relacje dyplomatyczne z Tajwanem (Republiką Chiny).
Ta decyzja była elementem zimnowojennej kalkulacji – wykorzystania chińsko-radzieckiego rozłamu do osłabienia ZSRR.
W 1979 roku podpisano drugi układ o ograniczeniu broni strategicznej (SALT II) z ZSRR, choć ostatecznie nie został on ratyfikowany przez Senat USA po radzieckiej inwazji na Afganistan.
Brzeziński wspierał również porozumienia z Camp David (1978) między Egiptem a Izraelem, które doprowadziły do traktatu pokojowego w 1979 roku.
Jednak najważniejszym i najbardziej kontrowersyjnym elementem jego polityki było wsparcie dla mudżahedinów w Afganistanie.
Afganistan – „święta wojna” jako narzędzie geopolityczne
Działania Brzezińskiego w Afganistanie ujawniają najciemniejszą stronę jego strategii – instrumentalne wykorzystanie konfliktów regionalnych i cyniczną kalkulację, w której ludzkie życie staje się materiałem do gry geopolitycznej.
Kiedy w grudniu 1979 roku ZSRR rozpoczął inwazję na Afganistan, Brzeziński natychmiast rozpoznał strategiczną szansę.
Zaproponował prezydentowi Carterowi, aby USA udzieliły masowej pomocy finansowej i wojskowej afgańskim mudżahedinom walczącym z radzieckim okupantem.
Celem nie było wyzwolenie Afganistanu ani obrona jego suwerenności – celem było wplątanie ZSRR w kosztowny konflikt, który osłabi imperium i przyspieszy jego upadek.
Brzeziński przekonywał prezydenta w tajnym memorandum, że celem USA powinno być doprowadzenie do wycofania się wojsk radzieckich z Afganistanu, a jeśli nie uda się tego osiągnąć, to Stany Zjednoczone powinny zmaksymalizować koszty radzieckiego zaangażowania w tym kraju.
Brzeziński stwierdził, że inwazja ZSRR na Afganistan była faktycznie „wyrokiem śmierci dla ZSRR”, który nie mogąc sprostać ekonomicznym i militarnym wymogom tej wojny, doprowadził się ostatecznie do samodestrukcji.
Upadek ZSRR nastąpił niedługo po wycofaniu wojsk radzieckich z Afganistanu w 1989 roku.
Jako że mudżahedini źle przyjęli równouprawnienie kobiet (zakazano m.in. kupowania żon), Brzeziński ukuł termin „świętej wojny”, mający zachęcić muzułmanów do walki z Sowietami i afgańskim rządem.
Ta cyniczne wykorzystanie islamu jako narzędzia geopolitycznego miało tragiczne konsekwencje – wśród mudżahedinów wspieranych przez USA byli przyszli członkowie Al-Kaidy i talibowie, którzy później stali się głównymi wrogami Stanów Zjednoczonych.
Wielka Szachownica – Euroazja jako centrum władzy globalnej
W 1997 roku, już po zakończeniu zimnej wojny, Brzeziński opublikował swoją najbardziej wpływową książkę – „Wielka Szachownica: Główne cele polityki amerykańskiej” (The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives).
Książka ta stanowi syntezę jego myśli geopolitycznej i zawiera rekomendacje dla amerykańskich decydentów dotyczące utrzymania globalnej dominacji USA w XXI wieku.
Brzeziński zdefiniował Eurazję jako centrum globalnego systemu władzy.
Jego centralną tezą było przekonanie, że „kto kontroluje Eurazję, kontroluje planetę”.
Sformułował „eurazjatycką geostrategię” dla USA, według której żadna regionalna potęga nie powinna dominować w Eurazji, a w konsekwencji kwestionować amerykańskie globalne wpływy.
Ukraina zajęła kluczowe miejsce w jego teorii.
Brzeziński napisał:
„Ukraina, nowe, ważne pole na szachownicy euroazjatyckiej, jest sworzniem geopolitycznym, ponieważ samo istnienie niepodległego państwa ukraińskiego pomaga przekształcić Rosję. Bez Ukrainy Rosja przestaje być imperium eurazjatyckim: może wciąż próbować zdobyć status imperialny, lecz byłaby wówczas imperium głównie azjatyckim, stale wciąganym w rujnujące konflikty z od niedawna suwerennymi narodami Azji Środkowej”.
Dalej argumentował:
„Jeżeli jednak Moskwa ponownie zdobędzie władzę nad Ukrainą, wraz z pięćdziesięcioma dwoma milionami jej obywateli, ogromnymi bogactwami naturalnymi oraz dostępem do Morza Czarnego, automatycznie odzyska możliwość stania się potężnym imperium spinającym Europę i Azję. Utrata niepodległości przez Ukrainę miałaby natychmiastowe konsekwencje dla Europy Środkowej, przekształcając Polskę w sworzeń geopolityczny na wschodniej granicy zjednoczonej Europy”.
Filozofia realpolitik – władza ponad etyką
Brzeziński, podobnie jak Henry Kissinger, należał do realistycznej szkoły stosunków międzynarodowych, stojąc w tradycji geopolitycznej Halforda Mackindera i Nicholasa Spykmana.
Jednak w przeciwieństwie do Kissingera, w światopoglądzie Brzezińskiego można było zidentyfikować również elementy liberalnego idealizmu – przekonanie, że demokracja i wolność są nie tylko wartościami moralnymi, ale także narzędziami strategicznymi osłabiającymi totalitaryzm.
Brzeziński wspierał dysydentów w Europie Wschodniej i był orędownikiem praw człowieka jako sposobu podważania wpływów ZSRR.
Aktywnie wspierał polski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, udzielając wsparcia finansowego i politycznego opozycji antykomunistycznej.
Jednak to podejście było instrumentalne – demokracja i prawa człowieka były ważne o tyle, o ile służyły osłabieniu ZSRR.
Gdy chodziło o osiągnięcie strategicznych celów USA, Brzeziński nie wahał się wspierać fundamentalistów islamskich w Afganistanie, ignorując ich skrajny konserwatyzm i przemoc wobec kobiet.
Dla wielu krytyków właśnie jego postawa wobec inwazji na Afganistan szczególnie dowiodła, że Brzeziński nie miał skrupułów w swojej strategii osłabiania ZSRR.
Brzeziński vs. Kissinger – wspólne i sprzeczne wizje
Brzeziński i Henry Kissinger byli dwoma najważniejszymi architektami amerykańskiej polityki zagranicznej w drugiej połowie XX wieku, ale ich wizje globalnego porządku różniły się w istotnych aspektach.
Wspólne cechy:
Obaj byli zwolennikami realpolitik – pragmatycznego zarządzania interesami państw opartego na kalkulacji sił.
Obaj wierzyli w równowagę sił jako mechanizm stabilizacji międzynarodowej.
Obaj byli związani z rodziną Rockefellerów, Radą Stosunków Zagranicznych (CFR) i Komisją Trójstronną.
Różnice:
Kissinger był bardziej konserwatywny i sceptyczny wobec promowania demokracji jako narzędzia polityki zagranicznej, podczas gdy Brzeziński uważał, że wspieranie dysydentów i ruchów wolnościowych jest skutecznym sposobem osłabiania totalitaryzmu.
Kissinger dążył do détente z ZSRR – odprężenia i stabilizacji relacji, podczas gdy Brzeziński był zwolennikiem konfrontacji i aktywnego osłabiania radzieckiego imperium.
Kissinger był bardziej otwarty na współpracę z Chinami jako partnerem strategicznym, podczas gdy Brzeziński traktował Chiny instrumentalnie – jako narzędzie do osłabienia ZSRR, ale jednocześnie dostrzegał w nich potencjalne wyzwanie dla USA w przyszłości.
Późniejsza działalność – mentor elit i komentator globalnych procesów
Po zakończeniu kadencji Cartera w 1981 roku, Brzeziński wrócił do pracy akademickiej, wykładając na Uniwersytecie Columbia (do 1989) i następnie na Johns Hopkins University w School of Advanced International Studies (SAIS) w Waszyngtonie.
Jednak nigdy nie odszedł od aktywności intelektualnej i politycznej.
Był autorem licznych książek poświęconych geopolityce, w tym „Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the 21st Century” (1993) i „The Choice: Global Domination or Global Leadership” (2004).
Regularnie publikował artykuły i komentarze w prestiżowych periodykach takich jak Foreign Affairs i Foreign Policy.
Doradzał kolejnym prezydentom USA, w tym Ronaldowi Reaganowi, George’owi H.W. Bushowi, Billowi Clintonowi, George’owi W. Bushowi i Barackowi Obamie.
Był również mentorem młodych elit politycznych – jego studenci i współpracownicy zajmowali kluczowe stanowiska w administracji USA i think tankach.
Aspekt krytyczny – stabilizacja czy destabilizacja?
Oficjalna narracja przedstawia Brzezińskiego jako architekta stabilności i obrońcę wolnego świata.
Jednak krytycy zwracają uwagę, że jego wizje stabilizacji często prowadziły do destabilizacji, a walka o dominację generowała nowe ogniska chaosu.
Afganistan – wsparcie dla mudżahedinów doprowadziło do destabilizacji regionu i powstania talibów oraz Al-Kaidy, które stały się głównymi wrogami USA w wojnie z terroryzmem.
Bliski Wschód – polityka Brzezińskiego przyczyniła się do nasilenia konfliktów w regionie, w tym rewolucji islamskiej w Iranie (1979), która obaliła proamerykańskiego szacha i doprowadziła do powstania antyzachodniego reżimu ajatollahów.
Europa Wschodnia – choć Brzeziński wspierał opozycję antykomunistyczną, jego wizja ekspansji NATO na wschód po upadku ZSRR była kontrowersyjna i doprowadziła do nasilenia napięć z Rosją.
Dla krytyków Brzeziński był twórcą modelu, w którym hegemonia i kontrola są ważniejsze niż demokracja i suwerenność.
Dziedzictwo – obrońca wolnego świata czy architekt hegemonii?
Zbigniew Brzeziński zmarł 26 maja 2017 roku w Falls Church w Wirginii, w wieku 89 lat.
Pytanie, które powinniśmy sobie zadać, brzmi: czy był obrońcą wolnego świata, wizjonerem demokracji i praw człowieka, czy raczej architektem systemu, w którym hegemonia i kontrola są ważniejsze niż demokracja i suwerenność?
Odpowiedź zależy od perspektywy.
Z punktu widzenia Polaków i narodów Europy Wschodniej, Brzeziński był bohaterem – człowiekiem, który wspierał Solidarność, przyczyniał się do upadku komunizmu i odzyskania niepodległości przez narody zniewolone przez ZSRR.
Z punktu widzenia Afgańczyków, którzy cierpieli przez dekady wojny domowej po wycofaniu się Sowietów, Brzeziński był architektem katastrofy, który instrumentalnie wykorzystał ich kraj jako narzędzie do osłabienia ZSRR, nie troszcząc się o konsekwencje.
Z punktu widzenia analizy geopolitycznej, Brzeziński był geniuszem strategicznym, który przewidział kluczowe procesy XXI wieku – znaczenie Eurazji, rolę Ukrainy, rywalizację między USA, Rosją i Chinami.
Jednak był również architektem modelu, w którym suwerenność narodów jest podporządkowana interesom mocarstw, a konflikty regionalne są instrumentalnie wykorzystywane jako narzędzia globalnej rozgrywki.
Jego dziedzictwo nadal kształtuje geopolitykę – rozszerzenie NATO na wschód, napięcia z Rosją, konflikt w Ukrainie, polityka USA wobec Chin – wszystkie te procesy odzwierciedlają wizję Brzezińskiego zawartą w „Wielkiej Szachownicy”.
Pytanie, które pozostaje otwarte, brzmi: czy ten model służy pokojowi i prosperity świata, czy raczej umacnia struktury dominacji, w których elity decydują o losach narodów bez demokratycznego mandatu?