Jak działa władza: iluzja rzeczywistości i mechanizmy kontroli

Świat, którego nie widzimy

Większość ludzi wierzy, że świat jest taki, jaki go postrzegamy. Widzimy w nim porządek, hierarchię, instytucje, prawa i granice. Ale – jak tłumaczy filozoficzna koncepcja Immanuela Kanta – rzeczywistość, którą znamy, jest jedynie zbiorem zjawisk, a nie istoty rzeczy. Wszystko, co widzimy, słyszymy i rozumiemy, jest już zniekształcone przez nasze zmysły i umysł. To oznacza, że świat, w którym żyjemy, jest projekcją wyobraźni – rzeczywistością zaprogramowaną.

To właśnie od tej myśli rozpoczyna się wykład o „sekretnej historii władzy”. Władza, jak przekonuje autor, działa nie poprzez przemoc czy fizyczny przymus, lecz poprzez kontrolę wyobraźni – zdolność kształtowania tego, co ludzie uznają za prawdziwe, konieczne i naturalne.

Pieniądz: z niczego powstaje wszystko

Bank, który przyjmuje depozyty i udziela pożyczek, tworzy pieniądze z niczego. Z depozytu 5 milionów może udzielić kredytów na 9,5 miliona – a więc podwaja kapitał bez fizycznego złota czy towaru. To nie metafora, to fundament współczesnej bankowości.

W ten sposób pieniądz przestaje być środkiem wymiany, a staje się narzędziem władzy. Banki i państwa – poprzez kreację długu – mogą sterować całymi społeczeństwami. W teorii pieniądz jest nieskończony; w praktyce jego „niedobór” jest celowo utrzymywany, by tworzyć złudzenie niedostatku.

Dlaczego więc istnieje bieda, skoro można wydrukować dowolną ilość pieniędzy? Bo bieda jest potrzebna systemowi. Tworzy motywację do pracy, utrwala hierarchię i podtrzymuje wiarę w wartość pieniądza. „Jeśli wszyscy mieliby wystarczająco, nikt by nie pracował” – to niewypowiedziane credo współczesnej ekonomii.

Wojny i kryzysy gospodarcze pełnią podobną funkcję – niszczą nadmiar bogactwa, by społeczeństwo znów odczuło niedobór i wróciło do pracy. W ten sposób władza finansowa tworzy iluzję konieczności, a ludzie – przekonani o realności „rynku” – stają się niewolnikami abstrakcji.

Jednostka: od wspólnoty do izolacji

Drugi poziom kontroli to indywidualizm. Przez większość dziejów ludzie nie postrzegali siebie jako autonomicznych jednostek. Ich tożsamość była związana z rodziną, wspólnotą, wioską. Szczęście rozumiano zbiorowo – jako dobro wspólne.

Dopiero nowoczesność, wraz z rozwojem nauki i psychologii, wpoiła człowiekowi przekonanie, że źródło wszystkich problemów znajduje się w nim samym. „To ty jesteś odpowiedzialny za swoje emocje, sukces i porażkę” – słyszymy dziś od dziecka.

Tymczasem taka narracja rozbija solidarność. Ludzie przestają myśleć wspólnotowo, a problemy społeczne – nierówność, ubóstwo, alienacja – zostają zredukowane do kwestii indywidualnych. W efekcie społeczeństwo traci zdolność kolektywnego działania.

Zamiast buntu mamy terapię. Zamiast protestu – farmakologię. System zrzuca odpowiedzialność z siebie i utrwala przekonanie, że wszystko zależy od jednostki. Władza nie musi już używać siły – wystarczy, że wmówi ludziom, iż ich cierpienie to osobista wina.

Jednostka: od wspólnoty do izolacji

Drugi poziom kontroli to indywidualizm. Przez większość dziejów ludzie nie postrzegali siebie jako autonomicznych jednostek. Ich tożsamość była związana z rodziną, wspólnotą, wioską. Szczęście rozumiano zbiorowo – jako dobro wspólne.

Dopiero nowoczesność, wraz z rozwojem nauki i psychologii, wpoiła człowiekowi przekonanie, że źródło wszystkich problemów znajduje się w nim samym. „To ty jesteś odpowiedzialny za swoje emocje, sukces i porażkę” – słyszymy dziś od dziecka.

Tymczasem taka narracja rozbija solidarność. Ludzie przestają myśleć wspólnotowo, a problemy społeczne – nierówność, ubóstwo, alienacja – zostają zredukowane do kwestii indywidualnych. W efekcie społeczeństwo traci zdolność kolektywnego działania.

Zamiast buntu mamy terapię. Zamiast protestu – farmakologię. System zrzuca odpowiedzialność z siebie i utrwala przekonanie, że wszystko zależy od jednostki. Władza nie musi już używać siły – wystarczy, że wmówi ludziom, iż ich cierpienie to osobista wina.

Szkoła: fabryka posłuszeństwa

Kolejnym filarem władzy jest edukacja, która – wbrew nazwie – nie uczy, lecz programuje. Obowiązkowe szkoły, jak przypomina autor, narodziły się w trzech typach społeczeństw: Sparta, Aztekowie i Prusy. Wszystkie trzy były państwami wojennymi, które potrzebowały zdyscyplinowanych obywateli.

Od tamtej pory model edukacji nie zmienił się zasadniczo – wciąż kształtuje ludzi w duchu posłuszeństwa wobec autorytetu. Oddziela dzieci od rodziców, by stworzyć lojalność wobec instytucji, nie wobec rodziny. Uczy historii i geografii, by zbudować mit narodu – nowoczesnej fikcji, która zastąpiła plemię, wioskę i wspólnotę.

Szkoła produkuje więc obywateli gotowych służyć państwu, pracować dla jego gospodarki i walczyć w jego wojnach. W efekcie system sam się reprodukuje, bo wychowuje kolejne pokolenia ludzi wierzących, że istnieje „ojczyzna”, „państwo” i „naród”, choć są to konstrukty wyobraźni.

Monoteizm: źródło współczesnej władzy

U podstaw tych wszystkich idei leży jedno źródło – monoteizm, czyli wiara w jednego Boga. To on wprowadził do ludzkiej świadomości pojęcia absolutu, autorytetu i hierarchii.
Z jednego bóstwa wywodzą się trzy nowoczesne „dogmaty”:

• pieniądz – nowy symbol boskiej mocy tworzenia z niczego,
• jednostka – stworzona na „obraz i podobieństwo”, odizolowana i odpowiedzialna,
• państwo-naród – świecka wersja wspólnoty wiernych.

W ten sposób idee religijne przekształciły się w świeckie struktury władzy, które nadal kontrolują wyobraźnię społeczną. Dzisiejszy „Bóg” to rynek, nauka i system – a ich kapłanami są ekonomiści, politycy i eksperci.

Alchemia rzeczywistości

Prawdziwa władza nie polega na sile, lecz na zdolności przekształcania wyobrażeń w fakty. To właśnie autor nazywa alchemią władzy – sztuką tworzenia „z niczego”.
Władza to nie tylko kontrola nad pieniędzmi, edukacją czy mediami. To kontrola nad znaczeniem – nad tym, co ludzie uznają za realne, słuszne i konieczne.

Dopóki wierzymy, że system, w którym żyjemy, jest naturalny, dopóty pozostajemy jego częścią. Dopiero gdy zaczniemy kwestionować te „oczywistości”, pojawia się szansa na coś, co starożytni Grecy nazywali eudajmonią – prawdziwym rozkwitem człowieka, nie zaś jego posłuszną produktywnością.